ល្ខោននិយាយ នៅឥណ្ឌូចិន
RFIសព្វថ្ងៃ បើគេនិយាយពី ឥណ្ឌូចិន គឺគេច្រើនតែនឹកដល់តែបីប្រទេសប៉ុណ្ណោះ គឺវៀតណាម ឡាវ និងកម្ពុជា។ ក៏ប៉ុន្តែ នៅក្នុងបែបបទរដ្ឋបាល នាសម័យអាណានិគមបារាំងសេស គឺកាលណាគេនិយាយពីឥណ្ឌូចិន ឬសហព័ន្ធឥណ្ឌូចិនក្រោមការត្រួតត្រារបស់រដ្ឋបាលបារាំង គឺគេសំដៅទៅដល់តំបន់ដែនដី ចំនួន ៦ កន្លែង ដែលមានជារួម កម្ពុជា លាវ កូសាំងស៊ីន តុងកឹង អាណ្ណាម ហើយនិង គ័ង-ចូវ-វ៉ាន់ ជាដែនដីមួយរបស់ចិនសព្វថ្ងៃ។ ដែនដីទាំងនេះ មានប្រព័ន្ធគតិយុត្តិសម្រាប់គ្រប់គ្រងខុសៗគ្នា។ ដែនដីខ្លះ ជារបបអាណានិគម ហើយតំបន់ឬប្រទេសខ្លះទៀតឋិតជារបបអាណាព្យាបាល។ បើទោះបីជាដូច្នេះក៏ដោយ នៅក្នុងនាទីយើងថ្ងៃនេះ ដើម្បីឲ្យងាយស្រួលយល់ យើងនឹងនិយាយតែពីល្ខោននៅបីប្រទេសប៉ុណ្ណោះ គឺស្រុកលាវ ប្រទេសវៀតណាម និងនគរខ្មែរ។
មុនកាលមកដល់របស់ពួកបារាំង ប្រទេសនៅឥណ្ឌូចិន មានល្ខោនប្រពៃណីរបស់ខ្លួនរួចស្រេចហើយ ដែលខ្លឹមសារទូទៅច្រើនតែជាប់ទាក់ទងយ៉ាងជិតស្និទ្ធទៅនឹងជីវភាពប្រជាជនសាមញ្ញ សាសនា និងរាជវាំង។
រីឯ ល្ខោននិយាយ ជាភាសាបារាំងថា Théâtre parlé ជាទម្រង់ល្ខោនសម្តែងលើឆាក បញ្ចេញកាយវិការ និងសំនួនវោហាសសាស្ត្រ ដែលពេញនិយមនៅអឺរ៉ុប។ នៅឥណ្ឌូចិន ល្ខោននិយាយ ជាល្ខោនប្រភេទថ្មីមួយបែប ដែលទើបចាប់កំណើតនៅដែនដីកូសាំងស៊ីន នៅចុងសតវត្សរ៍ទី១៩។ ការហូរចូលល្ខោននិយាយនេះ គឺតាមរយៈគំនិតផ្តួចផ្តើមរបស់ពួកមន្ត្រីកងនាវាចរ ពួកឃោសនាកាតូលិក និងបុព្វជិតសាសនាគ្រិស្ត។ នេះបើតាមការស្រាវជ្រាវនិងការពន្យល់របស់បេក្ខជនបណ្ឌិត កែវ ភីរិទ្ធ ៖ « យើងឃើញមានភស្តុតាងនៅបណ្ណាសារជាតិបារាំង ដែលអាចឲ្យដឹងថា ប្រមុខកងនាវិកបារាំង ឈ្មោះលោកឧត្តមនាវី E. Bunelle បានសរសេរលិខិតមួយស្នើសុំទៅ ក្រសួងជើងទឹកនិងគ្រប់គ្រងប្រទេសក្រោមអាណានិគម ដើម្បីឲ្យបញ្ចូនសិល្បករល្ខោននៅក្រុងប៉ារីស ឲ្យមកសម្តែងនៅដែនដីកូសាំងស៊ីន។ សំបុត្រនេះ ចុះថ្ងៃទី៣១មករាឆ្នាំ១៨៦៥ ពោលគឺ៣ឆ្នាំបន្ទាប់ពីបារាំងបានភ្ជាប់ដែនដីកូសាំងស៊ីនជាផ្លូវការទៅជាកម្មសិទ្ធិរបស់ខ្លួន នាឆ្នាំ១៨៦២។ ប៉ុន្មានឆ្នាំក្រោយមកទៀត គឺទើបអាជ្ញាធរបារាំងគ្រប់គ្រងដែនដីកូសាំងស៊ីន បានអនុញ្ញាតឲ្យនាំយកសិល្បករល្ខោនបារាំងជាច្រើននាក់ មកកាន់ កូសាំងស៊ីន។ នៅក្នុងដែនដីដែលបារាំងត្រួតត្រានេះ ក៏មានការបង្កើតរោងល្ខោនឯកជន ហើយរោងល្ខោនខ្លះ ទៀតសោត បានទទួលជំនួយពីរដ្ឋបារាំងទៀតផង។»
លោក កែវ ភីរិទ្ធ កំពុងតាក់តែងនិក្ខេបបទ នៅសាលាបណ្ឌិតជំនាញភាសា អក្សរសាស្ត្រនិងសិល្បៈ នៅខេត្តម៉ាក់សីយ ប្រទេសបារាំង (Ecole Doctorale 354 Aix-Marseille)។ បើតាមបេក្ខបណ្ឌិតរូបនេះ, នាពេលដែលបារាំងចាប់ផ្តើមវត្តមាន នៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍, ល្ខោននិយាយ ក៏ជាមធ្យោបាយ ដ៏សំខាន់មួយដែរ ខាងផ្នែកនយោបាយ។ « នាឆ្នាំ១៨៨៤ ពួកយោធាបារាំងមួយចំនួន បាននាំគ្នាបង្កើតក្រុមល្ខោនមួយ នៅតំបន់ តុងកឹង។ ពួកគេស្លៀកពាក់ឯកសណ្ឋានទាហានបារាំង។ ដូច្នេះយើងឃើញថា បារាំងគេកំពុងតែពង្រីកឥទ្ធិពលនិងរូបភាពរបស់គេថែមទៀត នៅតុងកឹង តាមរយៈសកម្មភាពសិល្បៈ។ មួយឆ្នាំក្រោយមក ឆ្នាំ១៨៨៥ ទើបមានសិល្បករជំនាញពីរនាក់ប្តីប្រពន្ធ Deschamps ក៏បានផ្តើមសម្តែងល្ខោននិយាយ។ បន្តិចម្តងៗ ល្ខោននិយាយ កាន់តែល្បីសុសសាយ។ អាជ្ញធរបារាំង បានពង្រីកនយោបាយផ្នែកវប្បធម៌ឲ្យកាន់តែខ្លាំង ដោយនៅកូសាំងស៊ីន គេចាប់ផ្តើមសាងសង់រោងល្ខោនជាតិជាលក្ខណៈធំដុំតែម្តង។ ដូច្នេះហើយ ទើបយើងឃើញថា គេបានសម្ភោធរោងល្ខោន ជាបន្តបន្ទាប់ នៅដើមសតវត្សរទី២០ នៅព្រៃនគរ ឬនៅសៃហ្គង់ និងនៅហៃហ្វុង។»
សម្រាប់ដែនដីឥណ្ឌូចិន រោងល្ខោនសម្រាប់សម្តែងល្ខោននិយាយ គឺកើតឡើងដំបូងគេ នៅព្រៃនគរ ឬសៃហ្គង ដែលសាងសង់រួចរាល់ នៅដើមឆ្នាំ១៩០០ ដោយប្រើពេលសង់ចំនួន២ឆ្នាំ ទើបរួច។ ពោលគឺ រោងល្ខោន ដំបូងគេ សម្ពោធនៅថ្ងៃទី១មករាឆ្នាំ១៩០០។ មួយឆ្នាំក្រោយ គេសង់រោងល្ខោនមួយទៀតនៅសៃហ្គុង ហើយតែសម្ពោធនៅឆ្នាំ១៩១១។ ហើយមួយឆ្នាំបន្ទាប់មក បារាំងសម្ពោធរោងមួយទៀត នៅហៃហ្វុង។
រោងល្ខោននិយាយដ៏ល្បីល្បាញ នៅព្រៃនគរ ឈ្មោះថា Le Théâtre Municipal ឬ Opéra de Saïgon ជួសជុល ៣ ដងហើយ។ វាមានស្ថាបត្យកម្មទំនើប យករចនាបទគំរូតាម វាំងតូចបារាំង Le petit Palais និងអាចដាក់ចំណុចមនុស្ស បានប្រហែល ជាង ៥០០ នាក់។ នៅជំនាន់សម័យសង្គ្រាមវៀតណាម, នាអំលុងពាក់កណ្តាលទសវត្សរ៍១៩៥០ប្លាយទៅ សាធារណរដ្ឋវៀតណាមខាងត្បូង ធ្លាប់បានយករោងល្ខោននេះ ធ្វើជាទីតាំងរបស់ រដ្ឋសភា ទៀតផង។ តើក្នុងសម័យដែលបារាំងត្រួតត្រា រោងល្ខោននៅព្រៃនគរ រីកចម្រើនយ៉ាងណាខ្លះ? បេក្ខជនបណ្ឌិត កែវ ភីរិទ្ធ រៀបរាប់ថា វាអាចប្រៀបដូចរោងល្ខោននៅក្រុងប៉ារីសដូច្នោះដែរ។
« ជំនាន់ដើមសតវត្សរ៍ទី២០នោះ គឺប្រហែលឆ្នាំ១៩១០-១៩២០ហ្នឹង ពួកបារាំងនៅកូសាំងស៊ីន គេនិយមហៅថា ជាសម័យ Belle époque គឺសម័យដ៏ល្អ ដ៏ស្រស់ស្អាត និង ដ៏រីកចម្រើនផ្នែកសិល្បៈនៅឥណ្ឌូចិន តាមរយៈវត្តមានរបស់ពួកគេ។ ពួកមន្ត្រីបារាំង បានសប្បាយកម្សាន្តចិត្តនឹងសិល្បល្ខោន ពេលរាត្រី នៅព្រៃនគរ ដូចដែលគេបានធ្លាប់បានទស្សនាល្ខោន នៅក្រុងប៉ារីស ដូច្នោះដែរ។ហើយក៏តាមរយៈរោងល្ខោននេះហើយ ដែលកាន់តែជំរុញឲ្យពួកអភិជនឥណ្ឌូចិនជក់ចិត្តនឹងវប្បធម៌ថ្មី គឺបានន័យថា ពួកអ្នកមានៗនិងបញ្ញវន្តឥណ្ឌូចិន មានមន្ត្រីធំៗខ្មែរយើង មានអ្នករដ្ឋការយួន ជាដើម បានជួបពើបប្រទះវប្បធម៌បច្ចិមប្រទេស តាមរយៈល្ខោននិយាយនេះឯង។ ល្ខោននិយាយ នេះ ក៏បានក្លាយជាឧបករណ៍នយោបាយដ៏សំខាន់មួយរបស់ពួកគេ សម្រាប់ប្រឆាំងនឹងពួកបារាំងវិញ នៅពេលក្រោយមក។ »
ចំណែក ល្ខោននិយាយ នៅស្រុកខ្មែរ ហាក់កើតក្រោយជាងល្ខោននិយាយនៅកូសាំងស៊ីន ពោលគឺកើតឡើងនៅអំឡុងទសវត្សរ៍១៩៤០ ហើយវាកាន់តែរីកដុះដាលខ្លះ រវាងទសវត្សរ៍១៩៥០-៦០មក។ ក្នុងសម័យសង្គមរាស្ត្រនិយម គេចាត់ទុកល្ខោននិយាយ ថាជា «ល្ខោនសម័យថ្មី»។ ឯកសារអត្ថបទស្រាវជ្រាវនៅឆ្នាំ២០០៣ របស់លោក ពេជ្រ ទុំក្រវិល បានឲ្យដឹងថា នៅស្រុកខ្មែរ ល្ខោននិយាយ មានបង្រៀននៅវិទ្យាល័យស៊ីសុវត្ថិ នៅភ្នំពេញ ក្នុងមុខវិជ្ជាអក្សរសិល្ប៍បារាំង នៅឆ្នាំ១៩៤៩។
ចាប់ពីទសវត្សរ៍១៩៥០ ល្ខោននិយាយខ្មែរបានបោះពួយមានសន្ទុះយ៉ាងខ្លាំង។ នេះក៏ព្រោះតែជាសម័យដែលខ្មែរចាប់ផ្តើមកាច់ចង្កូតប្រទេសជាតិដោយខ្លួនឯង។ មានអ្នកនិពន្ធនិងអ្នកសម្តែងល្ខោននិយាយជាច្រើននាក់ ផ្តើមយកល្ខោននេះ ជាមធ្យោបាយបញ្ចេញមតិ និងជាឧបករណ៍នយោបាយសម្រាប់ក្រុមអ្នកជាតិនិយម។ ហើយជាពិសេស គឺអ្នកសម្បែងនិងអ្នកដឹកនាំល្ខោន បានទទួលការរៀនសូត្រខាងល្ខោននេះ កាន់តែមានច្រើនដែរ។ នៅក្នុងនោះ គេឃើញបុគ្គលដ៏លេចធ្លោ គឺលោក រីម គីន លោក គីម ហាក់ និងលោក ហង្ស ធន់ហាក់ ជាដើម។ ចំពោះអ្នកស្រាវជ្រាវ កែវ ភីរិទ្ធ នៅស្រុកខ្មែរ គេបានភ្លក់រសជាតិល្ខោននិយាយ តាំងពីប្រហែលនៅអំលុងឆ្នាំ១៩០០មកម្ល៉េះ។
«ប្រហែលជានៅមុនឆ្នាំ១៩០០ បន្តិចបន្តួច មានក្រុមសម្តែងល្ខោននាដកម្ម ដែលក្រោយពីពួកគេសម្តែងចប់នៅព្រៃនគរ និងនៅហៃហ្វុង ខាងវៀតណាមរួម ក្រុមល្ខោនបារាំងនោះ បានបន្តមកសម្តែងនៅភ្នំពេញ។ គឺតាមរយៈការជួយឧបត្ថម្ភរបស់ អាជ្ញាធរអភិបាលជាន់ខ្ពស់បារាំងនៅកម្ពុជា ឬ Résident supérieur du Cambodge។ ក៏ប៉ុន្តែ ការសម្តែងល្ខោននិយាយបារាំងនេះ គឺម្តងម្កាលតែប៉ុណ្ណោះ។ គេត្រូវរង់ចាំដល់ទសវត្ស១៩៣០ ទើបសង្គមខ្មែរ ហាក់ទទួលយកទម្រង់ ល្ខោននិយាយបែបបារាំងនេះ។ ជាភស្តុតាង គឺយើងឃើញមាន ស្នាដៃនិពន្ធល្ខោននិយាយ ដំបូងគេនៅស្រុកខ្មែរ គឺនិពន្ធដោយ លោក រីម គាំង នាឆ្នាំ១៩៣៧ មានចំណងជើងថា មនុស្សគមទាំងបួន។ ចំណែកស្នាដៃល្ខោននិយាយ ដែលបោះពុម្ពជាសៀវភៅដំបូងគេ គឺរបស់លោក គឹម ហាក់ តាមរយៈរឿងទឹកទន្លេសាប ឆ្នាំ១៩៣៩ ជាភាគខ្លីៗនៅក្នុងទស្សនាវដ្តីកម្ពុជសុរិយា។
គួរជ្រាបថា លោក រីម គាំង ឬ រីម គីន ជាអតីតកូនសិស្សសាលាស៊ីសុវត្តិ។ គាត់មិនត្រឹមតែជាអ្នកនិពន្ធដ៏ចំណានទេ តែក៏មានទេពកោសល្យយ៉ាងពិសេសដែរ ខាងសម្តែងល្ខោន។ នៅឆ្នាំ១៩៣៨ ខាងសាលាពេទ្យនៅព្រៃនគរ បានអញ្ជើញរូបលោកទៅសម្តែងនៅក្រុងសៃហ្គង់។ ហើយនៅស្រុកខ្មែរយើង គឺអំលុងទសវត្សរ៍១៩៤០នោះឯង ដែលមានការបង្រៀនល្ខោននិយាយ ដោយគ្រូបារាំង ដែលគេស្គាល់ឈ្មោះថា លោក Guy Porée។ »
រីឯនៅស្រុកលាវ អ្នកស្រាវជ្រាវអក្សរសិល្ប៍និងល្ខោននៅឥណ្ឌូចិន លោក កែវ ភីរិទ្ធ ពន្យល់ថា ល្ខោននិយាយលាវ បានទទួលឥទ្ធិពលល្ខោនទំនើបរបស់បច្ចិមលោកយ៉ាងលឿន ចាប់ពីឆ្នាំ១៩៤១។
« យើងដឹងហើយថា នៅមុនពេលសម័យត្រួតត្រារបស់បារាំង លាវមានល្ខោនជាទម្រង់ជា «អាយ៉ង» និងល្ខោនបុរាណរបស់ខ្លួន។ ក្រុមរបាំលាវ មានភាគច្រើននៅក្រុងហ្លួងប្រះបាង និងក្រុងវៀងច័ន្ទ ដែលជាទូទៅ គេសង្កេតឃើញថា ល្ខោនរបាំលាវ បានទទួលឥទ្ធិពលនិងមានបែបផែនដូចគ្នានឹងល្ខោនបុរាណខ្មែរនិងសៀមដែរ។ ចំណែកល្ខោននិយាយនៅស្រុកលាវ គឺចាប់ផ្តើមមានឥទ្ធិពលនិងការសម្តែងច្រើននៅឆ្នាំដើមទសវត្សរ៍១៩៤០ តាមរយៈការជំរុញពីក្រុមអ្នកជាតិនិយមលាវផង។ ក្រុមអ្នកជាតិនិយមលាវ គេបានយល់ដែរ ថាល្ខោនបុរាណ ហាក់ហួសសម័យ ហើយពេលខ្លះ វាប្រាសចាកពីការពិត និងឃ្លាតឆ្ងាយពីតថភាពជាក់ស្តែងនៅក្នុងសង្គម។ ហើយ ល្ខោននិយាយ វិញ គឺវាស៊ីនឹងជីវភាពប្រចាំថ្ងៃ ច្រើនជាងល្ខោនបុរាណ។»
ជារួមមក ល្ខោននៅក្នុងប្រទេសឥណ្ឌូចិន គឺមានទម្រង់ចាស់បុរាណរបស់ខ្លួន។ ក៏ប៉ុន្តេ នៅក្រោមសម័យត្រួតត្រារបស់បារាំង ល្ខោននៅបណ្តាប្រទេសចំណុះ បានកែប្រែមុខមាត់ ហើយ «ល្ខោននិយាយ»ក្នុងបណ្តាប្រទេសឥណ្ឌូចិន បានទទួលយករបៀបរបបទំនើប។ ឯអ្នកដឹកនាំល្ខោននិយាយ ក៏បានឆ្លៀតបញ្ច្រាបចូលទស្សនបច្ចិមលោកទៅក្នុងទម្រង់ស្នាដៃដំឡើងល្ខោនរបស់ខ្លួន។ ជាការកត់សម្គាល់របស់អ្នកស្រាវជ្រាវ គឺនៅសតវត្សទី២០ ល្ខោននិយាយ ជាមធ្យោបាយបញ្ចេញមតិមួយយ៉ាងសំខាន់ សម្រាប់បញ្ច្រាបគំនិតជាតិនិយម។ ពេលខ្លះ «ល្ខោននិយាយ» ត្រូវសិល្បករនិងអ្នកដឹកនាំរោង បានយកជាឧបករណ៍ប្រឆាំងនឹងរដ្ឋអំណាច ឬសម្រាប់ជាឧបករណ៍បម្រើមនោគំនិតណាមួយ៕ ហេង ឧត្តម / RFI
